Pe'ape'a Makawalu i ka OLELO HAWAII

Photo: Kuʻialuaopuna

Kaao no Peapea. Fornander Collection of Hawaiian Folk-lore. ‒‒‒‒

PEAPEA, HE KOA KAULANA.----KAUA A LANAKILA MALUNA O NA KOA A KAHAHANA.‒ Kekuapoi, he ui loa.‒Hoike Peapea i kona koa.

OIA KEKAHI koa kaulana loa o Maui a hiki i keia la, a ua kaulana nohoi oia ma keia mau mokupuni a pauloa. He keiki no ia na Kahekilinui, ke ’lii o Maui, a nolaila, he ’lii nui no o Peapea. E hiki no ia Peapea ke lalau a haihai i na kanaka elua, a ekolu, a hele aku i ka nui loa, he mea ole ia iaia. I ka wa e noho ana o Kahahana he alii no Oahu nei a puni, haawi aku la ia ia Oahu nei no Kahekili, ke ’lii o Maui, a mahope kipi a hoole i keia haawi ana. A ma keia hoole ana a Kahahana, hiki aku la ka lono i mua o Kahekili, nolaila, holo mai la o Kahekili me kona mau waa kaua a pae ma Waikiki. Hoouna aku la ia i ka elele e kii ia Kahahana a ehele mai i mua ona e kuka no ka oiaio ame ka oiaio ole o ka lohe. A o kahi a Kahahana e noho ana, o Kaneohe, i Koolaupoko. A hiki ka elele i mua ona, hai aku la i na olelo a Kahekili iaia, a lohe o Kahahana i keia mau olelo, ninan ae la ia i kana mau kahuna: “Pehea la keia mau olelo a ke 'lii?” I mai na kahuna: “E ke ’lii! aole oe e pono e ae wale aku a e hoihoi aku i ka aina nona, nokamea, ua makau-kau oe i keia wa aole ou hemahema. Nolaila e kaua, a maloko o ka niaka o ka elau ame ka ihe e ko ai ia a e nele ai oe.” A lohe o Kahahana i keia mau olelo a kana mau kahuna, paa iho la kona manao e kaua a e hoole i na olelo a Kahekili. Elua la i hala mahope o ka hoi ana mai o ka elele i hoouna ia ia e Kahekili i o Kahahana ala. Lohe ia mai la he kaua ka mea i koe. Ia wa, hoonoho ia ke kaua. O keia hoo-noho ana, ma Waikiki kai. I ka moku ana o ka pawa o ke ao, hoomaka ka laina kaua e pii i uka o Nuuanu. Ia lakou e pii ana, loaa aku la o Peapea i ka lohe i uka o Manoa, i ka hale wahine kahi i noho ai. Penei na olelo iaia. “E Peapea! He kaua ko kai, haalele aku nei au e hoomaka ana e pii ka maka mua i Kulaokahua.” Ninau mai o Peapea: “Nawai ke kaua?” I aku ka mea olelo: “Na Kahahana ke kaua.” A lohe o Peapea, haalele iho la ia i ka wahine a holo mai la ma uka mai o Ualakaa, a Makiki, Pauoa, Kaheiki, e pili la me Maemae. Ilaila loaa iaia ka maka mua o na kanaka o Kahekili. A o ko Kahahana aoao hoi, i Waolani ka poe, i Maemae ka maka mua e iho mai ana. A hiki o Peapea mawaena o ko Kahekili man koa ame ko Kahahana mau koa, ku iho la ia e pani.

KE KAUA ANA O PEAPEA AME KONA LANAKILA ANA.

Ia Peapea e ku ana mawaena o ko Maui aoao ame ko Oahu aoao, hoomaka aku la ia e kaua. Hahai aku la ia i na koa he lehulehu o Kahahana a loaa ia ia he haihai i ka lima me he lala laau palupalu la, i mua o ka mea haihai, kana hana ana i ke kanaka. Ke kanaka ua haki ia ia, pela ka akau me ka hema, o kona mau lima. Pe-la no kona pii ana a loaa ka poe i Waolani, e ku poai mai ana lakou. (Ke ano o ka olelo “poe”.) He poe kanaka nui loa, ua like me elua lau a hiki i ka mano, ua like me ewalu haneri a oi aku. A hiki o Peapea i kahi o ka poe kaua o Kahahana, komo aku la o Peapea i loko o na kanaka, o kona manawa ia i puni ai i ka lehulehu. Ia wa, o ka ihe, ka po-lolu ke kuia, ka laau palau, nou ka pohaku, maa ka mea maa, hahau ka laau, aka he wai auau ia no Peapea, a he mea ole ia i kona ikaika nui. Pela no kona hele luku ana a hiki i Luakaha, a Nuuanu. Hee o Kahahana ame kona mau alii a holo aku la, o ka nui ua pau i ka make ia Peapea. A puni ae la o Oahu nei ia Kahekili, lawe ae la o Peapea ia Kekuapoi, wahine a Kahahana i wahine nana, mamuli o kona koa ame ka ikaika, a noho iho la.

NO KEKUAPOI.

Ua kaulana loa o Kekuapoi i ka wahine maikai loa a me ka nani o ka helehe-lena ke nana aku, aole hoi ona kina. A ua olelo ia ma ka moolelo o keia kaua ana, oia ka oi o Oahu nei ame ko na mokupuni e aku. A iloko o ka make ana o kana kane o Kahahana, ua paa mua ko Kahekili manao e lawe ia Kekuapoi i wahine nana, aka ua lilo i kana keiki ia Peapea. Ma keia lawe ana o Peapea ia Kekuapoi i wahine nana, ua huhu loa o Kahekili. Nolaila, hoouna aku o Kahekili i ka elele, e lawe mai ia Kekuapoi nana. Aole nae he loaa mai ia Peapea. A nui na elele a Kahekili i hoouna ai, aohe hiki mai o Kekuapoi, paa no ia Peapea. Alaila, hoouna hou o Kahekili i ka elele, e kii ia Peapea ame ka wahine e hele mai, a ina e noho alaila o ka make ko Peapea hope. A hiki ka elele i mua o Peapea, olelo aku la. A lohe o Peapea hele mai la.

KE KOA ALUA ANA O PEAPEA.

Mamua ae o ke kii ia ana o Peapea, ua hoonoho ia ka make o Peapea i na kanaka. Ua hoonoho ia elua papa, (ua olelo ia, he kanaha anana ka loa o ke ku ana o na papa elua,) ma kela aoao keia aoao o ke alanui, kahi a Peapea e hele aku ai a mua o Kahekili. Ua makaukau na kanaka a pau loa, i ka ihe, ka pololu, i ka elau, ka pohaku, ame na mea make a pau loa. Ia lakou e ku lalani ana ma na papa, hiki aku la o Peapea i waena o lakou. Ia wa lakou i o ai i na ihe a pau loa i luna o Peapea, aka, he mea ole ia ia Peapea, ua lilo ia mau mea make i wai auau nona. Aka, iaia e hele ana i mua o Kahekili, aia ma kona lima akau o Kekuapoi kahi i paa ia ai. Pela no kona hele ana a hiki i mua o Kahekili. Pau ae la kona make. Eia nae, ua nele ia i ka wahine ole, ua lilo ia Kahekili.